Samenvatting van de lezing door Johan Arends
In een fascinerende en informatieve lezing nam Johan Arends ons mee op een reis door de werking van het menselijk brein. Hij belichtte hoe evolutie, zelfregulatie, veerkracht en onze sociale omgeving het functioneren van ons brein beïnvloeden. De inzichten die hij deelde, benadrukken hoe belangrijk het is om zowel lichamelijke als psychische gezondheid serieus te nemen.
Ik heb van het geheel een samenvatting gemaakt met hoe het op mij over is gekomen en de informatie die ik eruit heb gehaald. Onderstaande stuk is dus een weergave vanuit mijn belevingswereld. Het kan zijn dat één en ander, anders is bedoeld.
De bijzondere evolutie van het menselijk brein
Het menselijk brein is een fascinerend orgaan dat ons in staat stelt om te denken, plannen, voelen en interacteren met de wereld. Maar hoe is dit complexe orgaan eigenlijk ontstaan? En wat maakt het zo uniek in vergelijking met andere diersoorten?
De evolutie van ons brein
De mens leeft al zo’n 200.000 jaar op aarde als soort: Homo sapiens. Dit lijkt misschien lang, maar in de totale evolutie, die honderden miljoenen jaren beslaat, is het slechts een fractie. Wat ons bijzonder maakt, is hoe we in die relatief korte tijd de wereld naar onze hand hebben gezet. Waar andere dieren zich aanpassen aan hun omgeving, heeft de mens manieren gevonden om de omgeving aan te passen aan zijn behoeften.
Het grote brein speelt hierin een cruciale rol. Ons hoofd is aanzienlijk groter dan dat van onze naaste verwanten, zoals apen. Dit bracht ook een unieke uitdaging met zich mee bij de geboorte: de schedel van een menselijke baby moet door een relatief smal geboortekanaal. De oplossing van de natuur? Vroeggeboorte. Mensenbaby’s worden geboren in een zeer hulpeloze staat, in tegenstelling tot bijvoorbeeld apenbaby’s, die meteen op de rug van hun moeder kunnen klimmen. Het menselijk brein groeit dus grotendeels buiten de baarmoeder verder, dankzij interactie met de omgeving.
Het brein als energievreter
Ons brein verbruikt ontzettend veel energie. Zelfs in rust is het continu bezig met het verwerken van informatie. Daarom voel je je vaak kouder als je mentaal hard aan het werk bent: je lichaam trekt energie naar je hoofd. Een simpele tip om warm te blijven? Zet een muts op! Dit beschermt het brein tegen kou en helpt je lichaam energie te besparen.
Wat maakt het brein zo bijzonder?
1. Remmen en impulsen onder controle houden
Een van de belangrijkste eigenschappen van het menselijke brein is het vermogen om impulsen te remmen. Deze controle wordt geregeld door de prefrontale cortex, een deel van de hersenen dat fungeert als een soort dirigent. Het zorgt ervoor dat we niet impulsief reageren op alles wat we zien. Denk bijvoorbeeld aan een hond die enthousiast achter een stok aanrent zonder na te denken. Mensen, daarentegen, kunnen een moment van reflectie inbouwen: “Waarom zou ik hierop reageren? Wat levert dit op?” Dit vermogen om na te denken voor we handelen, vormt de basis van onze beschaving.
Bij kinderen zie je dit remsysteem pas rond de leeftijd van 1,5 tot 2 jaar ontwikkelen. Voor die tijd reageren ze impulsief op vrijwel alles. Het ontwikkelen van zelfcontrole is een enorme stap in de menselijke evolutie en beschaving. Zonder remming zouden we niet in staat zijn om samenlevingen te bouwen, wetten te maken of vooruit te denken.
Mensen die hun remsysteem verliezen, bijvoorbeeld door dementie of bepaalde psychische stoornissen zoals borderline, kunnen moeilijker functioneren in de maatschappij. De rem is essentieel voor sociaal en beschaafd gedrag.
2. Het brein als ordenaar van de wereld
Ons brein neemt de buitenwereld waar via verschillende zintuigen en verwerkt deze informatie met behulp van de neocortex. Dit deel van het brein maakt orde in de chaos. Het creeërt een voor jou kloppende binnenwereld. Stel je voor: elke dag komen er miljoenen prikkels op ons af. Toch slagen we erin om structuur te brengen en betekenis te geven aan wat we zien, horen, voelen en ruiken. Dieren hebben een veel kleinere neocortex en kunnen die ordening niet maken zoals wij dat doen.
Wanneer we iets ingrijpends meemaken, zoals het verlies van een dierbare, raakt deze orde in de kloppende binnenwereld verstoord. Mensen zeggen vaak dat de “grond onder hun voeten wegvalt.” Dit komt doordat het brein een nieuwe wereldorde moet creëren waarin die dierbare er niet meer is. Het is niet zozeer dat je dit “een plekje moet geven,” maar eerder dat je het gevallen gat moet dichten, zodat je wereld weer klopt.
3. Fantasie en creativiteit
Een uniek aspect van ons brein is het vermogen om te fantaseren en concepten te creëren die niet direct waarneembaar zijn. Denk aan religie, filosofie of kunst. Dieren leven vooral in het hier en nu, terwijl mensen abstract kunnen denken en plannen voor de toekomst kunnen maken. Dit vermogen heeft ons geholpen om samenlevingen te vormen, technologie te ontwikkelen en kunst te maken.
Fantasie biedt ons ook de mogelijkheid om controle te voelen over de wereld. Door verhalen en mythes te creëren, proberen we grip te krijgen op het ongrijpbare.
Slaap
Slaap is een van de meest essentiële functies voor ons brein en lichaam. Terwijl je ligt te slapen, is je brein allesbehalve in rust. Integendeel, het is druk bezig met het verwerken van informatie, het opschonen van onnodige prikkels en het versterken van herinneringen. Dit proces, ook wel consolidatie genoemd, helpt je om wat je overdag hebt geleerd en ervaren, beter te onthouden en te integreren.
Daarnaast speelt slaap een cruciale rol in het herstel van zowel lichaam als geest. Tijdens de diepe slaapfases krijgt je brein de kans om afvalstoffen af te voeren en je zenuwstelsel te resetten. Dit zorgt ervoor dat je je de volgende dag frisser en alerter voelt. Te weinig of slechte slaap kan daarom niet alleen leiden tot vermoeidheid, maar ook je cognitieve functies, emoties en zelfs je impulscontrole aantasten.
Een goede nachtrust is dus onmisbaar voor het functioneren van je prefrontale cortex, de dirigent van je brein. Zonder voldoende slaap neemt je vermogen om impulsen te beheersen en heldere beslissingen te nemen drastisch af. Dit verklaart waarom je na een slapeloze nacht sneller geïrriteerd raakt en minder gefocust bent. Kortom, slaap is geen luxe, maar een biologische noodzaak voor een gezond en scherp brein.
Dromen
Slaap is een proces dat verloopt in cycli van ongeveer 90 minuten, waarbij je hersenen door verschillende fasen bewegen, waaronder lichte slaap, diepe slaap en droomslaap (ook wel de REM-fase genoemd). Tijdens elke cyclus beleef je gemiddeld 10 minuten in de droomslaap, een fase waarin je dicht bij het waakcentrum komt. Hier wordt de prefrontale cortex – de dirigent van je brein – half wakker, waardoor bepaalde hersencellen geactiveerd worden. Dit leidt tot het ontstaan van dromen: een soms chaotische mix van beelden, gevoelens en herinneringen.
Waarom onthouden we dromen soms wel en soms niet?
Als je tijdens de droomslaap wakker wordt, is de kans groot dat je je droom nog herinnert. Dit komt omdat je dan dichtbij je bewuste staat zit. Maar als je niet wakker wordt in deze fase, verdwijnen je dromen snel in het onderbewuste. Hoe onrustiger of meer gestrest je bent, hoe oppervlakkiger je slaapt. Je bevindt je dan vaker dicht bij het waakcentrum, waardoor je meer en intensievere dromen ervaart.
Emoties en veiligheid
Emoties zijn de drijvende kracht achter menselijk gedrag. Ze worden aangestuurd door het limbisch systeem in ons brein. Emoties helpen ons te navigeren door het leven, waarbij sommige, zoals angst, een essentiële overlevingsfunctie hebben.
Angst: vriend en vijand
Angst is misschien wel de meest basale emotie die we hebben. Het waarschuwt ons voor gevaar en beschermt ons tegen roekeloos gedrag. In de prehistorie was angst voor open vlaktes of vreemdelingen heel logisch: het verhoogde je overlevingskansen. Vandaag de dag zien we dit terug in bepaalde angsten zoals pleinvrees (agorafobie) of angst voor onbekenden.
Tegelijkertijd kan angst disfunctioneel worden. Als je bang bent voor iets wat geen echt gevaar vormt, zoals een ongevaarlijk insect, kan dat je leven onnodig beperken. Gelukkig kan therapie helpen om deze irrationele angsten aan te pakken en om te buigen naar realistischere gedachten.
De behoefte aan verbinding
Mensen zijn sociale wezens. We hebben anderen nodig om ons gewaardeerd en geliefd te voelen. Dit verklaart waarom sociale interactie zo belangrijk is voor ons welzijn. Psychotherapeutisch gespreksvoering werkt bijvoorbeeld omdat het een veilige ruimte biedt waarin iemand zonder oordeel naar je luistert. Dit is niet vanzelfsprekend; iedereen kijkt immers door zijn eigen bril en neemt zijn eigen ervaringen mee.
Concepten Veranderen en Herinneringen Vormen
Onze geest is allesbehalve statisch. We hebben een opmerkelijk vermogen om voortdurend van concept te veranderen, afhankelijk van de situatie of onze behoeften. Dit is een belangrijk kenmerk van hoe we de wereld om ons heen ervaren en begrijpen. Stel je voor: als iemand een uur lang enkel over zijn of haar favoriete hobby praat, raak je waarschijnlijk al snel verveeld. Het is niet dat de hobby zelf niet interessant is, maar ons brein verlangt continu naar nieuwe informatie, nieuwe ideeën, nieuwe concepten. Het verlangen om te spelen met concepten is inherent aan wie we zijn. We willen dingen omdraaien, opzij zetten, nieuwe perspectieven ontdekken.
Onze interne wereld – onze gedachten, gevoelens, en overtuigingen – is dus verre van statisch. Het is een dynamisch speelveld waar we constant kunnen spelen met situaties, ideeën en emoties. Dit vermogen om te schakelen tussen verschillende concepten en standpunten is niet alleen essentieel voor creativiteit, maar zorgt ook voor flexibiliteit in onze reacties op de wereld om ons heen. Het is deze flexibiliteit die het mogelijk maakt om onverwachte uitdagingen het hoofd te bieden en nieuwe oplossingen te vinden.
Het Werkgeheugen: Kort, Intense Ervaringen
Het geheugen kan grofweg worden ingedeeld in verschillende soorten: werkgeheugen, kortetermijngeheugen, en langetermijngeheugen. Het werkgeheugen is het meest vluchtige van deze vormen: het slaat informatie op die we tijdelijk nodig hebben, zoals een telefoonnummer dat we net hebben gehoord of de naam van iemand die we net hebben ontmoet. Dit geheugen is kortdurend en heeft een beperkte capaciteit.
Als we bijvoorbeeld met iemand in een gesprek zijn, moeten we tegelijkertijd informatie verwerken en bijhouden. Het werkgeheugen stelt ons in staat om deze informatie te gebruiken voor korte termijnbeslissingen, maar het is niet ontworpen om langdurige herinneringen te bewaren. Het werkgeheugen is eigenlijk een soort tussenstation voor informatie die mogelijk in het langetermijngeheugen wordt opgeslagen.
Iconisch Geheugen:
Een ander interessant aspect van ons geheugen is het iconische geheugen, dat zich richt op visuele informatie. Denk bijvoorbeeld aan het moment waarop je in de auto rijdt. Je ziet onderweg veel dingen: borden, mensen, gebouwen, natuur. Maar terwijl je alles ziet, wordt een groot deel van deze informatie meteen vergeten. Het iconische geheugen slaat alleen die beelden op die bijzonder relevant of opvallend zijn.
Dit geheugen werkt als een soort filter: het verzamelt informatie die onze aandacht trekt, maar omdat onze visuele wereld zo vol en snel is, kunnen we niet alles vasthouden. Toch, als iets belangrijk is – bijvoorbeeld een gevaarlijke situatie op de weg – kunnen we het herinneren, zelfs lang nadat de gebeurtenis is voorbij.
Van Korte Termijn naar Lange Termijn: Het Proces van Overdracht
Het langetermijngeheugen is waar we uiteindelijk informatie opslaan die we langdurig willen onthouden. Dit is de plek waar levenslange herinneringen worden gevormd, vooral die gebeurtenissen die veel impact op ons hebben gehad. Een klein deel van de informatie die we via het werkgeheugen verwerken, wordt overgeheveld naar het langetermijngeheugen. Dit proces vindt vaak plaats wanneer we even niets te doen hebben: bijvoorbeeld tijdens een pauze, of terwijl we wachten op een bus. Deze momenten van rust geven ons brein de ruimte om informatie op te slaan en te verwerken, zodat we later gemakkelijk toegang hebben tot deze herinneringen.
Maar hier komt de moderne uitdaging: in een tijd waarin we constant verbonden zijn, bijvoorbeeld via onze telefoons, krijgen we nooit echt de kans om te “rusten” of om informatie op een dieper niveau te verwerken. We zijn altijd afgeleid, altijd bezig met nieuwe prikkels. Dit heeft invloed op ons vermogen om informatie effectief over te dragen van korte naar lange termijn, wat zou kunnen betekenen dat ons langetermijngeheugen in de toekomst minder effectief wordt.
Het Geheugen van Negatieve Ervaringen
Een interessant fenomeen is dat we negatieve herinneringen vaak beter onthouden dan positieve. Dit is waarschijnlijk een evolutionair voordeel: negatieve ervaringen, zoals gevaren of stressvolle gebeurtenissen, bevatten waardevolle informatie die nodig is voor overleving. Door ons brein te “programmeren” om deze gebeurtenissen beter te onthouden, kunnen we in de toekomst sneller reageren op vergelijkbare situaties.
Hoewel dit een nuttige overlevingsmechanisme kan zijn, heeft het ook een keerzijde. Het betekent namelijk dat we de positieve ervaringen – die misschien net zo waardevol zijn voor ons welzijn – minder goed vasthouden. Als we in staat zouden zijn om positieve herinneringen beter te onthouden, zou dit onze algehele mentale gezondheid ten goede komen, door ons meer te verbinden met de momenten van vreugde en voldoening in ons leven.
Het Verlangen om Gezien en Geliefd te Worden
Mensen zijn van nature sociale wezens. Dit is niet slechts een abstract idee, maar een diepgeworteld aspect van wie we zijn. Van het moment dat we geboren worden, zoeken we verbinding met anderen. Gehoord en gezien worden, het gevoel hebben dat we er toe doen, is voor ons essentieel. Dit verlangen is niet alleen een reactie op de wereld om ons heen; het is een fundamenteel onderdeel van onze identiteit. Het is wat ons motiveert om relaties aan te gaan, om contact te maken en om deel uit te maken van iets groters dan onszelf.
Wanneer we ons in sociale situaties bevinden, willen we niet alleen fysiek aanwezig zijn. We willen dat mensen zien wie we werkelijk zijn, dat ze ons begrijpen en waarderen voor wie we zijn. Dit verlangen is diep geworteld in onze biologische en psychologische aard. Het is niet slechts een wens, maar een noodzaak voor ons welzijn. De behoefte om gezien te worden is zo sterk dat het zelfs de manier waarop we onszelf uitdrukken kan sturen – van de kleding die we dragen tot de manier waarop we ons gedragen in de buurt van anderen.
Materialisme
Er is een interessant fenomeen in onze samenleving waarbij we grote hoeveelheden geld uitgeven aan materiële zaken zoals onze auto’s. Het lijkt misschien oppervlakkig, maar deze uitgaven zeggen veel over onze diepere verlangens. Waarom investeren we zoveel in onze voertuigen? De reden ligt deels in het verlangen om ons sociaal te positioneren. We willen niet alleen een auto die functioneel is; we willen een auto die status uitstraalt, die aangeeft dat we “er toe doen”, dat we succesvol zijn.
Neem bijvoorbeeld de keuze tussen een Fiat 500 en een luxe sportwagen. Beide zijn voertuigen die ons van A naar B brengen, maar de luxe auto is meer dan dat – het is een manier om de wereld te laten zien dat we genoeg middelen hebben. Het gaat niet alleen om mobiliteit, maar om het laten zien van onze waarde in de maatschappij. Deze uitgaven zijn in veel gevallen disfunctioneel, want de echte waarde van een auto ligt niet in het aantal functies of de merknaam, maar in zijn vermogen om ons te vervoeren.
Toch blijven veel mensen verlangen naar de grotere, duurdere en indrukwekkendere versies van wat ze al hebben. Dit komt voort uit een diepe behoefte om gezien en erkend te worden. We willen niet alleen gewaardeerd worden voor wie we zijn, maar ook voor wat we bezitten, wat ons aanzien verleent in de ogen van anderen.
Positieve Sociale Interacties
Naast materiële bezittingen is het verlangen naar positieve sociale interacties van belang voor onze mentale en emotionele gezondheid. We zijn biologische wezens die niet alleen overleven door voeding en onderdak, maar ook door verbondenheid met anderen. Onze zintuigen – ruiken, zien, horen, en voelen – spelen een fundamentele rol in hoe we verbinding maken met anderen. Ze helpen ons om emoties te delen, empathie te ervaren en onze relaties te versterken.
Zintuiglijke prikkels zijn de bouwstenen van onze sociale ervaringen. Een knuffel, een glimlach, het geluid van iemands stem – dit alles draagt bij aan de diepte en kwaliteit van onze relaties. Het gevoel van verbondenheid met anderen is essentieel voor ons welzijn en helpt ons niet alleen om ons gezien en gehoord te voelen, maar ook om onze waarde als individu te bevestigen
De Impact van Digitale Afleiding op het Geheugen
In de huidige digitale wereld, waarin we constant afgeleid worden door onze smartphones en andere technologieën, kunnen we niet gemakkelijk “de tijd nemen” om ons brein de rust te geven die het nodig heeft. Dit gebrek aan rust heeft gevolgen voor ons geheugen. Het brein kan belangrijke informatie niet efficiënt verwerken of naar het langetermijngeheugen verplaatsen wanneer we altijd in de actiemodus staan.
De vraag is: als deze trend aanhoudt, wat betekent dit voor ons geheugen op lange termijn? Wat gebeurt er met het vermogen van toekomstige generaties om echt diepe, betekenisvolle herinneringen te bewaren? Het is een vraag die we onszelf zouden moeten stellen naarmate we meer verbonden raken, maar minder aanwezig zijn in het moment.
Het belang van veerkracht en relaties
Veerkracht, oftewel het vermogen om te herstellen van tegenslagen, is een cruciaal onderdeel van mentaal welzijn. Sommige mensen lijken geboren te zijn met een enorme veerkracht en kunnen de zwaarste uitdagingen aan, terwijl anderen kwetsbaarder zijn. Dit heeft deels te maken met aanleg, maar ook met de steun die iemand ervaart uit zijn omgeving.
“Het kost een dorp om een kind op te voeden,” luidt een Afrikaans gezegde. En dat klopt: een netwerk van familie, vrienden en mentoren kan je door moeilijke tijden heen helpen. Veerkracht is als een elastiekje dat steeds weer terugveert, hoe vaak het ook wordt uitgerekt.
Johan Arends is ongeveer 30 jaar als psychiater in dienst geweest van GGZ Drenthe. http://www.ggzdrenthe.nl
Ik schreef al een aantal blog die stap voor stap ook te maken hebben met onderdelen van de werking van dit brein. Deze kun je lezen via mijn Blog
0 reacties